De eerste schriftelijke vermeldingen van het gehucht Cartils dateren uit 1192 en 1257.
Uit het jaar 1367 dateert de eerste expliciete vermelding van het kasteel en de aangrenzende kasteelhoeve als “huys ende
hof van Cartils”. Het gebouwencomplex is echter veel ouder en is zeer waarschijnlijk de voortzetting van een kroondomein
uit de 8ste of 9de eeuw.
In dezelfde oorkonde uit 1367 treffen we ook de eerste met naam bekende bezitter en bewoner aan van het kasteel: Ivo
(Ewijn) van Cartils.
Het kasteel
Het kasteel Cartils stamt in eerste aanzet mogelijk uit de 13e eeuw. Het oudste gedeelte nu vormt een zware ronde
toren met
bijbehorende korte vleugel opgetrokken uit mergelsteen. De ronde hoektoren heeft een doorsnede van zeven meter en
heeft aan
de basis een muurdikte van 1.60 meter en dateert uit de tweede helft van de 15de eeuw. Waarschijnlijk zullen onder het
huidige kasteel nog oorspronkelijke fundamenten aanwezig zijn. Het kasteel, het poortgebouw, de aangrenzende
voorburcht en
de kasteelhoeve werden oorspronkelijk omgeven door grachten, deze werden in 1883 gedempt.
De eerste bekende bezitter van het kasteel, Ivo van Cartils, trouwde met een dochter van Nicolaas Hoen, de schout van
Maastricht. De uit dit huwelijk geboren zoon Johan van Cartils, voegde de geslachtsnaam van zijn moeder toe, vóór die
van
zijn vader. Hij en zijn nageslacht noemden zich vervolgens "Hoen van Cartils". De familie Hoen van Cartils zou bijna
vier
eeuwen lang Cartils in haar bezit houden. Omstreeks 1630 wist Johan Hoen van Cartils de felbegeerde erfelijke
grafelijke
titel binnen te halen. Zijn zoon Frans Theodoor Hoen van Cartils liet omstreeks 1660 het huidige poortgebouw bouwen.
Gedurende
de eerste helft van de 18de eeuw beleefde Cartils onder graaf Maximiliaan Hoen van Cartils een heuse bloeiperiode.
Echter met
het overlijden van diens dochter Marie Henriëtte stierf het geslacht in 1772 uit. Nadien kwam het in bezit van de
familie De
Liedekerke. Deze woonde op haar kasteel in Hannut bij Luik of in hun stadswoning in Maastricht en bewoonde kasteel
Cartils
niet. In 1847 verkocht de familie De Liedekerke het al decennia leegstaande kasteel aan Christian Frijns, de pachter
van de
aangrenzende kasteelhoeve. Deze werd als eigenaar en bewoner opgevolgd door zijn zoon Theodoor Frijns die,
voorafgaande aan
zijn huwelijk, het sinds de bouw in de 15de en 16de eeuw nauwelijks veranderde kasteel in 1883 ingrijpend liet
verbouwen en
restaureren. Hiermee kreeg het complex zijn huidige voorkomen. Zijn dochter Elisabeth Frijns trouwde in 1907 met
kantonrechter
Carolus Janssen de Limpens. De familie Janssen de Limpens hield het kasteel tot 1985 in haar bezit, waarna het door de
huidige
eigenaar-bewoner, dhr. Smeets, werd gekocht.
De kasteelhoeve
Van de oorspronkelijke uit de vroege 17de eeuw daterende, aan drie zijden gesloten grote vierkantshoeve, resteert thans
alleen
nog maar een deel van de noordelijke vleugel. Het huidige gebouwencomplex stamt grotendeels uit de 18de en 19de eeuw. Zo
werd
het woonhuis met zijn monumentale dubbele bordestrap in 1761 gebouwd en de grote graanschuur in 1882.
Net als het kasteel was ook de kasteelhoeve volledig door grachten omgeven, deze werden in 1883 gedempt. Oorspronkelijk
was de
hoeve een op de graanteelt gespecialiseerd akkerbouwbedrijf. In de 17de en 18de eeuw was rogge het meest verbouwde product
voor het toenmalige volksvoedsel roggebrood. Het was een destijds ongewoon groot bedrijf, in 1830 omvatte de hoeve ruim 87
hectare cultuurgrond, waarvan 47 hectare akkerland en 37 hectare grasland en boomgaarden. Pas in de 20ste eeuw werd de
melkveehouderij de belangrijkste bedrijfstak. De agrarische activiteiten op de kasteelhoeve werden in 2010 beëindigd en
maakten plaats voor natuurontwikkeling en natuurbeheer. In 2012 werd de hoeve en de omringende landerijen onder werking
van de
Natuurschoonwet aangewezen als Landgoed.
De kasteelhoeve was oorspronkelijk als pachthoeve in het bezit van de heren van Cartils en was als zodanig eeuwenlang
eigendom
van de grafelijke familie Hoen van Cartils. De binding tussen kasteel en kasteelhoeve ging echter eind 20ste eeuw verloren
en
beide panden gingen hun eigen weg. Thans is de kasteelhoeve en het omringende landgoed in het bezit van de familie
Hupperichs
die er sinds 1980 woonachtig is en met familiare wortels die er zelfs al 1914 neerstreken.
